PILOSOPIYANG BIKOLNON (Yaon: Sarong Pamimilosopiyang Bikolnon - Wilmer Tria)

PILOSOPIYA NIN BUHAY KAN MGA BIKOLANO

ni: Arjanmar Rebeta

(Kabtang kan Kapitulo III: Pilosopiya nin Buhay sa Lingwaheng Bikolnon )

(...you can read here the philosophy of Fr. Wilmer Joseph Tria.)

Yaon: Sarong Pamimilosopiyang Bikolnon

Nagpopoon an pilosopiya sa yaon bako duman sa mayo.[1] Ini sarong praktikal na pagpoon kan pamimilosopiya. Sosog igdi, sa pagpoon kan pag-adal kan pilosopiyang Bikolnon, igwang duwang kahapotan na inilatag si Fr. Tria tanganing masimbagan asin magiyahan na man an presenteng paghahanap kaini orog na sa larangan nin metapisika:

Enot, kun sosog sa pilosopika eskolastika, an sarigan kan metapisika iyo an esse, ano an katumbas kaining tataramon sa Bikol kun baga igwa man ini nin sadiring metapisika? Ikaduwa, naglakop sa Europa an eksistensyalismo pagkatapos kan ikaduwang gerang pangkinaban tanganing payamanon pa an kahulugan kan metapisika lalong-lalo na sa buhay asin halaga nin tawo. An tinawan doon kan sistemang ini iyo an existence? Alagad pano ikakapahayag kan sarong Bikolano an tataramon na existence? Mayo sa kabotan kan pag-adal na ini na Bikolon an duwang sistemang pilosopiyang nasambit o bitbiton an bilog na sistema asin ibugtak sa Bikolnon na kaisipan. Boot sana kaining po-nan an paghorop-horop sa parehong tataramon asin simbagan an kahapotan: ano kaya an pundasyon kan metapisikang Bikolnon?[2]

Dagdag pa ni Fr. Tria:

Saen mapoon an satong pamimilosopiyang Bikolnon? Sa ‘igwa’ ni Ferriols o sa ‘boot’ ni Mercado? Mabulnot kita nin mga konseptong Sulnopan tanganing itanom sa satong mga dagang Bikolnon? O lilingawan ta nang entero an Sulnopan na kaisipan asin mapoon kitang maghanap nin sadiring konsepto sa sadiri tang tatamnan?[3]

Sa enot na kahapotan, mayo nin “tataramon na katumbas kan esse o kan berbong Ingles to be…. Mamamasdan na an inaapod na linking verb mayo asin dai kaipuhan sa Bikolnon na tataramon.”[4] Mayo nin katumbas pati an “ay” kan Tagalog sa Bikol na lingwahe. Kaya ngani huli igdi, sarong problema an paghanap kan tataramon na katumbas kan esse tanganing magin karibay kan konseptong being sa presenteng pamimilosopiya.[5] Alagad, sa kawaran kaya nin katumbas na tataramon “tolos-tolos kayang masasabi ta na dai kita makakapaghorop-horop dapit sa metapisika?”[6] Kun an being an pinakasentro kan reyalidad, “dawa anong komunidad lingwistiko, arog kan mga Bikolano, sagkod na sya komunidad nin mga kontemplatibo, makakakua nin termino na iyo an magrerepresenta kan pinaka-ubod nin reyalidad na iyo an pinag-aadalan sa metapisika.”[7]

Sa ikaduwang kahapotan, ano baga an eksaktong salin kan existence sa Bikol? Pano daw kaya ikakapahayag an “I exist” sa Bikol? An tolos na maisisimbag igdi iyo na “ako buhay”.[8] Alagad ini kaya angay sa lingwaheng Bikolnon?

Sa madunong na paghahanap ni Fr. Tria kan karibay na tataramon kan being, existence, o esse, nakua nya an tataramon na yaon na bako sana basta katumbas kundi natatangi sa metapisikang Bikolnon. Katakod kaini sinabi ni Cordero na “Sa paagi kan linguistic exploration o an pagsiyasat kan mga tataramon, nagbutwa an yaon tanganing magin satuyang kasimbagan sa mga kahapotan kan satuyang pagkatawo”[9] bilang pagpapahalaga sa kaisipan na karga kaini.

An tataramon na yaon mas hararom pa asin mayaman an kahulugan kesa being o existence kan pilosopiya kan Sulnupan.[10] Ini “mas mahiwas asin mayaman pa ngani sa “meron” kan mga Tagalog.”[11] Sa Ensayklopidiya ng Pilosopiya, an tataramon na being isinalin sa tataramon na kaituhan, karituhan, bagay, asin meron.[12] An esse man isinalin sa tataramon na eksistensiya asin pagkanariyan.[13] Alagad an mga ini kulang na marhay para kugoson an gabos na reyalidad. Pag nagsabi ka nin kaituhan o karituhan, pano na lang palan sa yaon duman? Pag nagsabi ka nin kariyanan, pano na lang palan si yaon digdi? An meron makahulugan man sa paliwanag ni Ferriols alagad maririsa na igwa ini nin negatibong epekto sa pagkabuhay. Totoo na sakop kaini gabos ta gabos meron asin an wala mayo mananggad. Para mas masabotan pa nin marhay an yaon nagtao si Fr. Tria nin apat na konotatibong kahulugan:

Enot, an yaon sarong presensya. Ikaduwa, igwa sya kan konotasyon nin katuyohan o raison d’être. Sinasabi tan a ngani na, kun ano man na bagay o tawo na satong naririparo na yaon, kita naghahapot: “ta-no ta yaon iyan digdi” o “ta-no ta yaon ka diyan”? “Ano an tuyo mo?” Kaya an gabos na yaon igwa nin katuyohan kan saindang pagka-yaon­. Ikatolo, nagtatao pa iyan nin konotasyon nin katungdan. Kun an yaon igwa nin dahilan kan saiyang pagka-yaon, an saiyang katuyohan mayong iba kundi katungdan. An tataramon na katungdan gikan man sana sa ‘tungod’ na an boot sabihon ‘atubang’. An lambing yaon igwa sa saiyang atubang na gigibohon, maging bagay man iyan o tawo. Talingkas siyang magpili kun aatubangon niya iyan o dai. An katungdan na ini siring sa konsepto ni Levinas. An ‘ako’ nagsasabi sa ‘iba’: “Ako yaon saimo. ‘Ika’ na nangangaipo iyo an magpadalagan, bako kan buhay ko, kundi kan sakong pagkayaon saimo. An tabang ko sosog sana sa pangangaipo mo.”

Ikaapat, masasabi tang an yaon igwa nin makahulugan na presensya. Huli ta siya igwa nin katuyohan na gibohon an saiyang katungdan, an saiyang presensya bako sanang suba-suba, bakong ordinaryo, kundi makahulugan. (An pagka-yaon bako sanang barkadahan, kundi sarong kaboronyogan.) an makahulugan gikan sa tataramon na ‘hulog’ o nakaduta sa daga, bakong naglalayog sa panangoron o katal sa daga. Sinasabi ta man ini sa Ingles, “down to earth”. Huli ta siya nakaduta sa daga, an saiyang gibo bako sana sa saiyang sadiri kundi pati man sa iba, tawo man o bagay. Ika-apat, an yaon igwa kan konotasyon nin pakiki-angay o interwoveness sa iba. Kun siya nakaduta sa daga tinutulod man siya paitaas. Yaon ako digdi nin huli ta yaon ka man diyan. Mayong minimidbid na rayo an yaon. Minsan ka yaon sa langit o yaon sa kairaromi nin dagat, yaon ka, asin an saimong pagka-yaon namamatean ko.[14]

---

[1] Cf. Wilmer Joseph Tria, pakikipag-olay na ginibo kan kagsityasat.

[2] Tria, Wilmer Joseph Tria, “Yaon: Sarong Pamimilosopiyang Bikolnon,” saro sa limang Academic Writings in the Bikol Language na makukua sa An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol Language (Philippines: Lobel & Tria Partnership, Co., 2000), 183.

[3] Wilmer Joseph S. Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo (Siyudad nin Naga, Pilipinas: Ateneo de Naga University Press. 2007), 20.

[4] “Yaon: Sarong Pamimilosopiyang Bikolnon”, 183.

[5] Cf. Ibid.

[6] Ibid.

[7] Ibid.

[8] Ibid.

[9] Yaon Na. Sarong komentaryo manunungod sa libro ni Fr. Wilmer Tria na Ako asin an Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo. Naga City: Ateneo de Naga University Press, 2006., na isinulat asin inilagay ni Kristian S. Cordero, sa ganap na 6:54 PM sa http://santigwar.blogspot.com/2006_07_01_ santigwar_archive.html. Siniyasat kan petsa 2 kan Septyembre, 2007.

[10] Cf. Ako asin an Kapwa Ko, 25.

[11] “Alagad dai ta man dapat nigaran na an ekspwersong ini pinangenotan man kan sarong padi na si Fr. Roque Ferriols, SJ kan Ateneo de Manila. Lain pakaiyan, sarong man na padi kan SVD si Fr. Leoncio Mercado an nagsiyasat man kan iba pang tataramon na Tagalog arog kan loob, bati asin buti.” Ibid., 18.

[12] Ensayklopidiya ng Pilosopiya, s.v. “Pilosopiyang Filipino.”

[13] Ibid., s.v. “Esse.”

[14] “Yaon: Sarong Pamimilosopiyang Bikolnon”, 187.