PILOSOPIYANG BIKOLNON (Uragon & Oragon)

PILOSOPIYA NIN BUHAY KAN MGA BIKOLANO

ni: Arjanmar Rebeta

(Kabtang kan Kapitulo III: Pilosopiya nin Buhay sa Lingwaheng Bikolnon)

Philosophy of Langauge

Kaisipang “Uragon” asin “Oragon”

Saro sa mga tataramon na nagpabisto sa mga Bikolano iyo an tataramon na “Oragon”. “Bikolano?! Oragon ‘yan!” Sa katotoohan, “Some balikbayans report that at gatherings of Filipinos in the States, a Bikol need only to interject oragon in a conversation for a fellow Bikol to identify the speaker’s home region. This is also true that in quiapo and in Manila campuses.”[1] Alagad ano baga talaga an boot sabihon kan oragon lalo na sa pagtaong deskripsyon sa mga Bikolano?

It is unfortunate that while oragon is indeed a word that identifies a Bikol among strangers, it is spoken in understones in many parts of Kabikolan, specially in Legazpi City. Many people in Legazpi think it’s a naughty word, which is true to a certain extent, but negligible. Others euphemize it by reducing the word to just saying the letter O, thinking it’s unspeakable.

The fact is oragon simply means “fantastic”. The star basketball player is oragon. The singing champion is oragon. The bright student is oragon. Ad infinitum… the word covers a lot of ground. But the malicious mind inclines towards the last example and tones down the word to O.

In Naga, to express what is hard to believe is “oragon!” If one acts haughtily, “Garo orooragon.” To threaten is, “oragan taka!” or “oragan ngani ako saimo![2]

Sa Tambobong nin mga Piniling Tataramon sa Bikol ni Jaime T. Malanyaon, ipinaliwanag nya ini:

ORAGON half crude and indecent; quite immodest and almost rude; ill mannered and not very refined; a fellow who can make things happen

1. Si Ramon oragon na magtaram-taram. (Ramon is not so refined his speech.) 2. Sabi niya sako an kandidato para mayor oragon ta kun naglalakaw garo kagdaog. (He Told me that the candidate for mayor is quite crude and immodest in his ways as if no one is higher than he.) 3. An peryodikong “Oragon” nagpapatotoo na an tataramon na ini akseptado kan mga Bikolano na ini bakong maraot. (The newspaper Oragon justifies that this word is already accepted as one which is not bad.)

Note: The old society seldom uses this word – Oragon. Those not refined person speak this word to refer to people especially women of ill-repute. But now, especially politicians use this term to refer to people who are courageous, skillful and perhaps do many impossible things. Until now only the gathering of men use this word. They all agree that a Bikolano is “Oragon talaga.[3]

Maski ngani sa lugar kan kagsiyasat, nagigiromdoman niya na siya nasabihan man nin arog kaini: “Nahingoragan ka, nakua mong hinahanap mo!” An arog kaining pagtuyaw minapatungkol sa sarong sitwasyon na an sarong salang hiro o aksyon nagresulta man nin sala. Sa ibang tataramon – karma. Minsan, ‘pag garo kahambogan man lang ang tinataram kan sarong tawo, sinasabihan siya, “Oragon man na istorya mo ‘yan.” Dakul talagang gamit an tataramon na ini.

Alagad an hapot, an tataramon daw na ini sarong tataramong konotatiba? An simbag bako. Ini sarong asimiladong tataramon na nakabali na sa bokabularyong Bikolnon.

The truth is Oragon was originally Spanish. It was Aragon, referring to a culture group in Spain, the same way we say Bikol, Bisaya, Tagalog. For the Spaniards were not all Kastila or from Castille. Some were Basques. others wee Catalans. Aragones. (Sosog sa tunay na pagkakasurat) The haughty, swashbuckling Spaniards was from Aragon. The Prince of Aragon’s character is an example from literature in Shakespeare’s Merchant of Venice.[4]

Siguro mananggad dahil sa rason na ini, dai naging pare-parehas an pagkasabot kaini kan kada probinsya nin Bikol. Ibang diwa o espiritu o kalag nin pagkasabot an napaduman sa kada lugar. Alagad dawa ngani ini bakong tataramong konotatiba sa rehiyon, dai na ini maisusuway pa sa identidad kan Bikol. Kaya “[w]e might as well adopt oragon to become our many-splendored word, our magic word to signify extrovertism and assertivism that would extricate the Bikols from their characteristic sluggishness.”[5]

Kun bako manggad ining tataramong konotatiba, igwa man kayang katampad ining tataramon sa Bikol na haros kabaing asin mas nagpapahiling kan pilosopiya nin buhay kan mga Bikolano? Igwa. Asin ini haros kabe-aba man lang kan tataramon na oragon. Ini iyo an Uragon. Sa ibang pagtaram, ini maurag. Baka ngani sabihon na an oragon asin uragon mayo man nin pagkakaiba. Sabi ngani, “Kan panahon nin mga Kastila, an tataramon pinaghunang dapit sa karungawan nin lalaki sa babae.”[6] Haros kaparehas an siring na kahulugan sa pagkasabot sa Legazpi City. Alagad “[n]gunyan, sinasabot syang prinsipyo na nagpapahiro sa sarong tawo sa masakit na sitwasyon.”[7] Ini an isog na makukua sa mga nakikilaban.”[8]

An gabos na tawo igwa nin urag (Ing. ‘drive’, ‘passion’) o puluspugos. An prinsipyong ini sarong klase nin kusog, nin isog, nin enerhiya na gikan sa tawo. Ini an nagbubugtak sa tawo sa sarong aksyon. Alagad, an prinsipyong ini mayo kan kaipuhan na direksyon. Mayo sya nin mata, nin paghiling, nin pagkasabot. Sya sarong butang kakayahan. Siring sya sa sarong aking nagpaparaurag-urag huli ta dai nya nakukua an saiyang gusto. Igwa nin enerhiya, alagad mayo nin padumanan.[9]

Sosog sa paliwanag an mga tawo natural na may urag. Ini minatukdo sa buhay nin mga Bikolano. Totoo na an mga tawo, lalo na an mga Bikolano, mga uragon. Tatao sinda na maghiro o magresponde sa mga masakit na sitwasyon. Iyan natural na sa mga tawo. Alagad an urag bako sana an dapat na pahiroon kan tawo. Kinakaipuhan niya nin rason tanganing magkaigwa nin tultol na padumanan an sarong gibo lalo na an pagkabuhay nin tawo. Dai pwede na, sabi ngani sa bulgar na pagtaram, “dali na sana nin dali.” Kinakaipuhan man nin paggamit nin pag-iisip.

An rason iyo an kakayahan sa pag-isip asin pagsabot. Sya igwang kakayahan na magtao nin kapaliwanagan. Alagad sya sarong toog asin malipot na kakayahan. Sya mayo nin kusog, mayo nin isog, mayo nin enerhiya. Sya kuta bakong buta alagad sya kahugakan. Mayong pakiaram sa kinaban, mayong pakilabot. Sya siring sa makina o robot o kumpyuter. Sya kabaligtaran kan urag.[10]
Kun an duwang ini magkaiba, mahihimo an boot.

An boot iyo an pinagsarong urag asin isip. Sa trayad ni Hegel, sya iyo an sintesis kan duwang enot na kakayahan. An boot igwa nin kakayahan na magsabot asin igwang kakayahan na magsagibo kaiyan. Sya igwang kusog. Isog asin enerhiya. Asin siring man, sya igwang direksyon asin padudumanan…

Sa boot na ini nin tawo minagikan an pagkasabot, asin an pagkamoot. An pagkasabot iyo an liwanag nin isip tanganing maaraman kun ano an saiyang gigibohon. An pagboot iyo an desisyon sa paggibo kan sarong bagay pagkatapos na matawan sya nin kaliwanagan nin isip. An pagkaboot iyo an boot na nagsusupay sa sadiri asin naihihiras sa saiyang kairiba. Asin an pagkamoot iyo an desisyon na ihiras an boot nin dusay para sa kapwa.[11]

Sosog sa nasambit, an boot na ini an magsasadol sa sarong tawo na pakarayon an buhay na igwa nin balanseng elemento nin urag asin rason. An buhay bako sanang puros ispekulasyon, kaipuhan man an aplikasyon. Mayong mahahaman an kaaraman kun mayo nin pag-aksyon. Magigiromdoman na saro sa mga mayor na tanda nin pilosopiyang Indyan iyo an pagbalanse kan teyorya asin praktis. Kabaing kaini, arog na gayo an pinapasabot kan kaisipang Bikolnon.

Alagad, an urag igwa man nin katungdan na mahahaman kun ini gigiyahan asin tatabangan nin isip. An katungdan na ini inaapod na pagkamoot.

An pagkamoot sarong panlaog na kapangyarihan. Alagad ini an sintesi kan urag na inataman asin dinisiplina nin isip. An urag sarong kapangyarihan na iyo an nagdadara kan sadiri pasiring sa iba. Alagad ini buta sa katotoohan. Siring sa nasambit, sya sarong pwersa na mayo nin direksyon. Kaipuhan nya nin giya. An isip iyo an nagtataong liwanag saiya. An urag na naliwanagan iyo an pagkamoot. An pagkamoot sarong pwersa na may direksyon, may disiplina, asin may pagkasabot. An urag sarong aksidente. Sya nangyayari na sana. Alagad an pagkamoot sarong desisyon.[12]

Pwera sa katukdoon kaini manunungod sa katungdan nin tawo sa iba, ini man minatukdo an sarong pagkamoot o akto nin pagkamoot kaipuhan bako lang puro puluspugos kundi igwa nin paggiya kan isip. An pagkamoot bako lang sarong pagmate, ini sarong desisyon. Asin an desisyon na ini kinakaipuhan na may paghiro nin dayaday na boot na iyo an sintesi kan urag asin rason.

Sosog sa kaaramang iyan, sa siring sanang punto; kun magkaibahan an urag asin rason, saka sana maapod an tawo nin “uragon” lalong-lalo kun an urag asin isip na ini parani sa pagtabang sa iba. Sa siring na reyalisasyon sa kaisipang Bikolnon, sinda mananggad mga “uragon”.

---

[1] Merito B. Espinas, “The “Oragon” Syndrome”, “This article in the writer’s column Bikol Heritage in the Bikol Forum, July 29-aug. 4, 1985 issue,” makukua sa Bikol: A Compilation about the History, Culture and Language of the Most Beautiful Region in the Philippines, ed. Bienvenido M. Llaneta (1991), 131.

[2] Ibid., 131-132.

[3] Jaime T. Malanyaon, Tambobong nin mga Piniling Tataramon sa Bikol, Bikol-English Thesaurus (1990), s.v. “Oragon.”

[4] Merito B. Espinas, “The “Oragon” Syndrome”, 132.

[5] Ibid.

[6] Wilmer Joseph S. Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo (Siyudad nin Naga, Pilipinas: Ateneo de Naga University Press. 2007), 34.

[7] Ibid.

[8] Ibid.

[9] Ibid., 34.

[10] Ibid.

[11] Ibid.

[12] Ibid., 42.