Paghahanap sa Pilosopiyang Bikolnon sa Paliwanag ni Fr. Wilmer Tria

An Problema[1] Bilang Kapinunan kan Pilosopiya

An pilosopiya sarong pantawong gibo na kinalalaogan nin pag-iisip asin paghohorop-horop. Ini nagpoon kan maeksperyensyahan kan tawo an inaapod na problema. “Ang problema iyo an nagpapadalagan kan pag-isip nin tawo.” Ini “an nagsasadol sa tawo na mag-isip nin solusyon kun pano tanggalon an mga kaulangan sa saiyang agihan. An problema nin tawo bako sanang limitado sa mga pang-aroaldaw na problema arog kan kakanon, kwarta asin iba pang mga pangangaipo. Pwera kaya kaini, igwa man nin mga problema na nakasentro mismo sa kabuuan nin tawo na dai lang basta makukua sa paghanap-buhay, pag-agom, pag-adal asin iba pang aktibidades nin tawo. An problemang ini iyo an inaapod na problemang nagdadanay. Kabali sa mga kahapotan na tinatawan halaga nin tawo na napapalaog sa problemang nagdadanay iyo an kahapotan manunungod sa katotoohan, kaaraman, kaogmahan, katanosan, karahayan asin Dyos. Ini mga kahapotan kan kadaklan na tawo anuman an saiyang kultura. Sarong rason man ini tanganing masabi na an mga Bikolano tatao man mamilosopiya arog kan ibang lahi. Karagdagan sa kaaramang ini, paliwanag ni Florentino T. Timbreza:

[S]a katagalan ng panahon at sa maunday na takbo ng kanilang pangkasaysayang pagsulong, ang mga taong-bayan, sa hangad nilang mabigyan ng kaukulang katugunan ang suliranin ng buhay, ay unti-unti silang bumuo at bumalangkas ng ilang mga hugis pag-iisip na siyang ginawang sanggunian at batayan ng pagpapaliwanag, pagpapakahulugan at pangangatuwiran tungkol sa mga bagay-bagay at mga samutsamot ng kariyanang-tao. Sa katagalan ang kanilang hugis ng pag-iisip (mental frames) ay siya nang naging aspeto ng kanilang pilosopiya ng buhay o pandaigdigang pananaw…[2]

An Pagngalas, Pagduda, asin Purisaw-Isip[3]

           

Kan ma-enkwentro kan tawo an problema, sya nangingigmata asin minapoon nang mag-isip. Igwang tolong bagay na nagtutulod sa saiyang isip tanganing sya mamilosopiya. Ini iyo an pagngalas, pagduda asin purisaw-isip. An enot iyo an kundisyon kan isip sa paghanap nin kapaliwanagan kan sarong bagay. Ini sarong pagbubukas giraray kan isip tanganing busisihon an sarong ordinaryong ekspiryensya. Ikaduwa iyo an pagduda na iyo an nagpupukaw nin hapot na naghahangad man nin kasimbagan. An dai pagkakasumpungan kan hapot asin simbag sarong problema. Sa oras na ma-ekspiryensyahan nya ini, ma-eekspiryensyahan nya man an “kamugtakan nin isip nin tawo na dai napapamugtak sagkod na dai masimbagan an saiyang kahapotan dapit sa mga nagdadanay na kahapotan” na iyong inaapod na purisaw-isip.

            Huli sa mga ini, an tawo napipiritan na magsiyasat, mag-adal asin maghorop-horop. An ano man na kasimbagan maski mayo man nin kasiguraduhan, nagtatao sa saiya nin kaogmahan nin isip. Asin ano man na katotoohan na saiyang makua, nagdadara man nin kapanuan sa sadiri.

            Kaya kun hahapoton liwat kun ano an pilosopiya, masasabing ini iyo an nagtutulod sa tawo sa gibo asin an gibo man na iyan an madara nin panibagong pagngalas pasiring sa dikit-dikit na pag-intindi sa mayong katapusang misteryo nin buhay.

Metodolohiyang Iminungkahi ni Tria Manunungod sa Pilosopiyang Bikolnon[4]

           

“Kun an gabos na pamimilosopiya igwa nin kamugtakan asin an gabos na pilosopo igwa nin hawak na may impluwensya kan saiyang kapalibutan,” nagtao si Fr. Tria nin tolong mayor na metodolohiya para sa pagpatalubo nin sarong katutubong pilosopiya lalong-lalo na ang tungkol sa pilosopiyang Bikolnon.

Sa enot na metodolohiya, tinatawan halaga an dakulang marhay na papel na ginagampanan kan sadiring lingwahe[5] sa pagpaliwanag nin pilosopiyang katutubo. Sa paagi kan paggamit kaini, dai lang basta naipapahayag kan mga Bikolano an sadiring pilosopiya kundi napapatalubo man an lingwaheng ini. Katakod kaini, “an pagtalubo [man] kan l[i]nggwahe pagtalubo [man] kan pagkasabot.”[6]”…[A]n paggamit kan lingwahe asin an pagdagdag kan bokabularyo sabay na nakakapagpatalubo kan l[i]nggwahe”[7] pasiring sa mas hararom pang pangbungkal kan mga pilosopiyang nakatago sa mayaman na lingwahe kan Bikol.

            Sa ikaduwang metodolohiya, tinatawan-halaga an paghorop-horop sa mga tataramong katutubo. Kinakaipuhan na “likayan an mga asimilidong tataramon na Kastila o Ingles.”[8] Importanteng hanapon an mga konotatibang tataramon. “An tataramon na konotatiba kan sarong lingwistikong komunidad iyo idtong mga tataramon na tinawan nin kahulugan kan sadiring

kultura.”[9] Ini iyo an“mga tataramon na an kahulugan dai maaaraman kun dai nasasabotan an kultura.”[10] “Sa paghorop-horop, aadalan an mga manlaenlaen na gamit kaini sa lingwaheng natural asin an saindang mga kahulugan.”[11]

            Sa ikatolong metodolohiya, an tinatawan man nin doon iyo an paghahanap nin kahulugan na may pangkagabsan na halaga na maaako kan mas dakul na tao.[12] Sosog ngani ki Abulad na, “Naniniwala ako na ang isang tunay na Pilosopiyang Pilipino ay isang pilosopiyang kapupulutan ng maraming binhi ng karunungan hindi lamang ng ating mga kababayan, kundi gayon din ng mga taong nag-iisip sa iba pang sulok ng sandaigdigan.”[13] Sabi ngani, “A distinctive regional philosophy is not determined by its exotic flavor but by the authenticity of its aspirations for humanity.”[14]

Sa madaling sabi, an metodolohiya iyo an mga minasunod: a) paggamit kan sadiring lingwahe; b) ang paghorop-horop kan mga manlaenlaen na gamit kan mga katutubong tataramon, lalong-lalo na idtong mga tataramon na konotatiba; at c) ang pagladawan kan mga manlaenlaen na gamit kaini sa kultura, ang pagtimbang kaini kun baga igwa man ini nin pangabsan na halaga o mayo; asin an pagtao nin mga mapa o direksyon na dapat sunudon tanganing makamtan an pangabsan na halagang ini sa ikayayaman kan sadiri, kan kultura asin kan bilog na katawohan.[15]

Paggamit nin Sadiring Lingwahe

           

An pagsurat na ini, bilang pagsiyasat sa pilosopiya ng buhay ng mga Bikolano, maninigo  na ipaliwanag sa sadiring lingwahe na iyo an Bikol. Iba kaya an kaluluwasan o maiiba an mas maangat na kaisipan kun ibang tataramon an gagamiton. May mga tataramon kaya na konotatiba na dai basta mahahanapan nin mga tataramon sa pagpaliwanag na masasabing iksakto an ipinapasabot. Sabi ngani kaiyan nin Quito, “Naroon sa diwa ang mga ideya ngunit hindi mabigkas.”[16] Kaya ngani pag naggagamit nin Ingles dai gayo nasasabotan o kun masabotan man dai gabos nakukua. Ini ta “[a]n Ingles ay hindi angkop sa ating diwa.”[17] Idinagdag niya pa manunungod sa importansya kan sadiring tataramon na iyo an Filipino, “[H]indi [rin] wasto ang mapasaisang-tabi na lamang ang ating sariling wika sapagkat karamihan sa mga Pilipino ay salat sa ibang wika. Madali tayong makaunawa kapag ang ginamit ay Pilipino.”[18] Ini tinawan ninda nin doon sa pagpaliwanag kan pilosopiyang Pilipino. Sa relasyon kaini sa pag-adal kan kaisipang Bikolnon, dai man dapat lingawan ang sadiring lingwaheng Bikolnon ta mas maiintindihan nin kan haros na kadaklan sa Bikol. Asin, sa pinakaenot pa, lalo na sa suanoy na panahon, Bikol asin bakong Tagalog o Ingles an ginamit ninda para magpahayag kan reyalidad na nangyayari sa saindang buhay asin kinaban. Kaya ngani kun bubungkalon an saindang mga kaisipan, dai ini maipapaliwanag sa Tagalog o Ingles na may integral na pagkasabot. Pag sadiring tataramon an ginamit, “[a]ng ating diwa ay nabibigyan ng wastong pag-iral sapagkat magkaugma ang diwa at wika.”[19] Sabi man ngani ni Fr. Tria manunungod sa pagsurat sa sadiring tataramon na:

Ahm, mahalaga syang marhay nin huli ta pagsurat mo, an sinusurat mo si saimong sadiring boot. Ta hilingon ta an mother tongue iyo yan talaga si nagimatan mong lingwahe. Pag nagsurat ka sa ibang lingwahe as secondary language, nagiging plastic, nagiging artificial an satuyang interaction sa satuyang sadiring kinaban. Kun baga nahihiling ta an satuyang sadiring kinaban sa paagi kan satuyang sadiring lingwahe.[20]

Kun pag-oolayan an lingwaheng Bikolnon, saro ini sa maipag-oorgulyong lingwahe. Sosog sa sarong editorial sa Naga Times kan petsa-28 ng Hulyo, 1959:

[B]elieve it or not, the Bikol language, even if stripped of its borrowings, is one of the most beautiful languages in the world, both phonetically and morphologically. It is a language that is very imaginative, richly figurative, abounding in similes, metaphors and onomatopoeia, highly pleasing to the ear.[21]

Dagdag pa igdi:

The thing is, Bikol is after all the first, the mother language for the people to read and write. It provides Bikols a reality, a base; its words have direct connections with reality and more accurate correspondences to their supposed equivalent in experience. It is said the language is memory and metaphor. The written word holds behind it an oral tradition; there are echoes that go back as a child hears his mother say bread or asleep.

Thus considered, language comes to be understood as a thing of value, not just a tool. To realize that language rests upon society, is to acknowledge that it is always in the process of development; words are dropped out and new ones are born everyday, simple sentences become complex or the reverse, sentence structures and styles change within the options presented by the language and of the literary form.[22]

Kaya ngani, katakod kaini, sarong kagayonan asin karahayan an paggamit nin sadiring lingwaheng Bikolnon bako orog para sa mas malinaw na pagpaliwanag kundi para man magsirang pa nin ibang kapaki-pakinabang na mga tataramon sa bokabularyong Bikolnon na magagamit pa bako orog sa pilosopiya kundi pati sa iba pang pang-akademyang aktibidades asin pang-aroaldaw na pag-orolay. Sabi ngani liwat, “An pagtalubo kan lengwahe pagtalubo kan pagkasabot.”[23]

            An paggamit pa kan sadiring lingwahe magpapayaman bako orog kan kaisipang ipinapahayag kundi magpapahiwas man kan bokabularyo kan lingwaheng sadiri. Dai man talaga ini magkukulang sa pagpapahayag ta nasusumpayan na orog ini sa tabang kan mga sinubliang termino na nagiging parte na kan sadiring lingwahe.

Sa pamamagitan ng paggamit mismo sa sariling wika, naiiwasan ang pagtatalo ukol sa galing, lalim, o lawak ng wika. Hindi na kailangang pagtalunan pa an kagalingan, ang kalaliman, o ang kalawakan ng isang wika dahil sa mismong paggamit gumagaling, lumalalim, at lumalawak ang wikang ito. Kung kulang sa salita ang isang wika, maaaring dagdagan ito mula sa ibang wika o alalahanin kung ano ang nakalimutang katutubong salita na naibaon na marahil sa kasaysayan.[24]

Pano baga mauswag asin marerekognisar an katutubong pilosopiya kun sa sadiring tataramon dai ini maipaliwanag? Sosog ngani ki Timbreza na base daa sa pakasabot kan mga dalubwika na dai mauswag an arin man na lingwahe kun dai ini gagamiton.[25] Dagdag pa nya:

Sinumang nasisiyahan na mag-isip sa pamamagitan ng pag-iisip ng iba ay salat sa sariling pag-iisip. Bukod pa rito, dapat nating gamitin ang katutubong wika habang tayo ay nag-iisip; sapagkat kung ating gagamitin ang wikang banyaga, lingid sa ating kaalaman, ay magiging bilanggo tayo ng mga taong may-ari ng wikang ating ginagamit.[26]

 “Mga patay na wika lamang ang walang kakayahang tumubo at umunlad.”[27] Huli igdi, an paggamit kan sadiring lingwahe an magtataong kusog igdi na magtalubo. Dai mahaloy, bako na lang ini magagamit sa mga ordinaryong pag-orolay kundi pati sa mga pormal na pagtiripon arog kan seminar asin mga pang-akademyang aktibidades. Asin mantang nagyayaman an sadiring tataramon, madadagdagan man an mga kaisipan na kaya kaining kargahon asin kugoson.

---

[1] Cf. Wilmer Joseph S. Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo, 6-7.

[2] Florentino T. Timbreza, “Pilosopiya ng Buhay ng mga Filipino,” Karunungan: A Journal of Philosophy 20 (2003): 264.

[3] Cf. Wilmer Joseph S. Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo, 7-8.

[4] Cf. Ibid., 19-21.

[5] “Tibaad namasdan nindo an paggamit kan tataramon na “lenggwahe” asin “tataramon” imbes kan “dayalekto” sa pagsambit sa Bikol. Ini nin huli ta bakong “dayalekto” kundi “lenggwahe” manggad an Bikol, sosog sa tunay na kahulugan kan mga tataramon na ini.An lenggwahe nagigin sarong lengwahe kun ini dae nasasabotan nin mga tawong gikan sa ibang lugar na igwa man nin sadiring tataramon…Kaya an Tagalog asin Bikol parehong lenggwahe sa lambing saro huli ta iba man an mga bokabularyo o leksiyo kan duwang tataramon. Kaya lenggwahe an apod sa Bikol. An mga dayalektoinaapod na dayalekto kun sinda nasasabotan kan kataraed na komunidad.” Wilmer Joseph S Tria asin Jason William Lobel, An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol Language, xvii-xviii.

[6] “Sarong Lenggwahe, Sarong Bikolandia”, An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol Language, 171.

[7] Ibid.

[8] Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo, 20.

[9] Ibid.

[10] Ibid.

[11] Ibid.

[12] Ibid., 21.

[13] “Kaisipang Kanluranin sa Pilosopiyang Pilipino,” Readings in the Philosophy of Person, 73.

[14] Ranier R.A. Ibana, “Towards a Bicolano Philosophical Research Program”, 308.

[15] Ibid., 21.

[16] Emerita Quito, “Ang Pilosopiya, Batayan ng Pambansang Kultura”, Romualdo Abulad, et.al., ed., A Life of Philosophy: Selected Works (1965-1988) of Emerita S. Quito, 688.

[17] Ibid.

[18] Ibid.

[19] Ibid.

[20] Wilmer Joseph Tria, pakikipag-olay na ginibo kan kagsityasat.

[21] Gikan sa pagkakasubli ni Espinas, Ibálong: The Bikol Folk Epic-Fragment, 134.

[22] Maria Lilia F. Realubit, Bikol Literary History, 163-164.

[23] “Sarong Lengwahe, Sarong Bikolandia”, An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol Language, 171.

[24] Rainier R.A. Ibana, Pagpapahalagang Moral: Mga Unang Hakbang, 1.

[25] Arog man kan sinapit kan lingaheng Filipino an kahahantungan kan lingwaheng Bikolnon kun dai ini mapag-aadalan na gamiton. “Ibinunyag ni Timbreza na ang tanging dahilan kung bakit maraming salitang Ingles ang walang katapat o katumbas na salitang Filipino ay sapagkat sa loob nang matagal na panahon ay itinigil ang paggamit nito… Sa kabila ng lahat ng ito, ipinagpatuloy niya ang paggamit ng Filipino sa pananaliksik, pagtuturo at pagsusulat na, aniya, ay siyang magpapatunay tungkol sa kayamanan, kalawakan, kalaliman, at sapat na kakayahan ng sariling wika hindi lamang bilang wikang panturo sa pamantasan kundi bilang kasangkapan din sa pagtuklas at pagpapahayag ng mga kaisipang
pampilosopiya.” Velasco, Kristine Ann M. Kampeon ng Filipino. (Halaw mula sa talumpating binigkas ni Prof. Florentino Timbreza sa Kabayan Gawad Guro 2002).

[26] Ibid.

[27] Ibana, Pagpapahalagang Moral: Mga Unang Hakbang, 2.