Mga Piling Pilosopikal na Tataramong Bikolnon (Asin Iba Pa)

Mga Kahulugan kan mga Tataramon

(An Minasunod na mga tataramong Bikolnon ginamit sa pagpaliwanag sa surat na "Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano", makukua sa enot na kapitulo)

Angkan          Ini iyo an kaburunyugan nin mga tawo na igwang parehong pinaggikanan, sarong dugo asin magurang.[1]

Asimiladong Tataramon       “Tataramon na gikan sa ibang lingwahe asin nagin kabtang na kan diksyunaryo kan lokalidad.”[2]

Baltóg (Ibálong)         “[C]orrectly Bantóg [Bk for well known], was not the first man (el primer hombre) to inhabit Bikol, as the Spanish text alleges, but its first hero. Bikol was already populated by hunters at the arrival of Baltóg. He became, in fact, their great chief.”[3]      

Bantóng (Ibálong)     Sya iyo an “young slayer of Rabót was the chief warrior of Handyóng. Although given a thousand men by Handyóng to kill Rabót, he nevertheless slew the monster single-handedly. Bantóng might have been originally Mantóng [Bk for well-known or a stand-out].”[4]

Banwaan        “Ini an katiripunan nin dakul na mga pamilya sa sarong lugar na igwang sarong lingwahe asin kultura.”[5]

Being              An “being is “that which is” o kun sa Latin, “Ens est “id quod est”.[6] Kun ipapaliwanag o ipapakahulugan an tataramon na being, sa istriktong paagi, dai magigibo nin huli ta an pagpapakahulugan (definition) inilalaag an sarong subheto sa irarom kan sarong mas mahiwas na konsepto (sa saiyang genus).[7]

Bikol               Ini an pangaran na gamit sa pagtukoy kan ikalimang rehiyon sa Pilipinas. Ini binubuo nin anom na probinsiya - Albay, Camarines Norte, Camarines Sur, Catanduanes, Masbate, asin Sorsogon. “An pagbe-aba (spelling) kan Bikol iyo an BIKOL na may “k” bakong “c”.[8] “An paggamit kan Bikol o Bikolnon mapapadapit sa mga tawo asin rehyon.”[9] Ini ginagamit man sa pagtukoy kan sadiring lingwahe. “An tataramon na Bikol karapot na an gabos na tataramon sa Bikoladia arog baga kan Bikol Naga, Rinkonada, Oasnon, Buhi-non, Viracnon, Sorsogon, o Masbatenyo.”[10] An Tagalog-Bikol o Bikol-Tagalog kan Camarines Norte dai man maisusuway sa Bikolandia.[11] “An pagkakaiba sana iyo na an Bikol Naga pinili bilang “lingua Franca” na dapat manudan kan gabos na tawo digdi sa Bikolandia.”[12]

Bikolano         An mga Bikolano iyo si may sadiring lingwaheng Bikol na yaon sa sainda, nagdadakula sa saindang teritoryo asin nakasarumsom na sainda an partikular na kultura o kaisipang Bikolnon.[13]

Boot                “An boot iyo idtong buhay na panlaog nin tawo. Dai sya nahihiling alagad namamatean sa paagi kan saiyang hawak. Sya idtong pinakapanlaog na santwaryo nin tawo (innermost sanctuary of man). Sya iyo an kalag nin tawo.”[14] Ini an “isip, kaaraman, kapangyarihan, kamawotan, desisyon asin pagpili nin sarong tawo.”[15]

Dyos                Sya iyo an Yaon kan gabos na yaon asin an Boot kan mga boot.[16]

Handyóng (Ibálong)  Sya an “central figure in the Bikol epic. A multifaceted hero, he rid  Ibálong of destructive beasts, introduced agriculture, established a settled life, encouraged inventions, and instituted wise laws for his followers.”[17]

Iba                  “Termino na nagtutukoy sa tawo, grupo nin tawo, Dyos o kapalibotan na iyo an obheto kan paghorop-horop asin kaaraman kan sadiri.”[18]

Ibálong           Ini sarong katutubong epiko kan mga enot na Bikolano na igwa nin 60 saknong. Ini iyo man an suanoy na pangaran kan Rehiyong Bikol.[19] 

Kadungung/Cadugnung (Ibálong)  Ini nangangahulugan na “very wise, perhaps the name given to a wise man of that name who is the singer of the song.”[20]

Kagadanan    Ini iyo an kabayadan kan pagkamundag.[21] Ini iyo an katapusan kan saiyang pagkayaon igdi sa kinaban. Ini nagdadara sa tawo nin manlaen-laen na kamatean arog kan pagkatakot, kahandalan asin kamundoan.[22]

Kapalibutan   “Gikan sa ugat na ‘libot,’ ini gabos na material na bagay, magin yaman-daga, tanom, o hayop, na nakapalibot sa tawo.”[23]

Kasaysayan asin Ekspiryensya        Ini iyo an mga agi-agi kan buhay nin mga tawo kun sain an saindang kaisipan natatais asin nagtatalubo depende sa kamugtakan na saindang namamatean sa partikular na panahon nin kasaysayan. 

Katalingkasan Ini an “[k]undisyon na makapagpili asin makapaghiro sosog sa saiyang kabotan.”[24]

Katanosan      Ini gikan sa ‘tanos’ na an boot sabihon iyo na “ano man na bagay na tama an timbang o tama an gibo para sa ikararahay kan kapwa.” [25] Ini iyo an “paninimbagan sa tamang kahagadan.”[26]

Katungdan     Ini “iyo an kakayahan nin tawo na magsimbag sa ano man na pangapudan asin pangangaipo nin saiyang kapwa.”[27]

Konotatibang Tataramon    Ini an “mga tataramon na an kahulugan dai maaaraman kun dai nasasabotan an kultura”[28] nin huli ta mismong kultura an nagtao igdi nin kahulugan.[29]

Lebel kan Kadaklan             Sa lebel na ini, “ang pamimilosopiya ay nakatungod sa pilosopiya ng  buhay ng mga Filipino na maaaninag sa kanilang mga kasabihan at salawikain, mga mito at leyenda o alamat, mga awitin, at mga tula.”[30] Ini iyo man an inaapod na diwa o Volksgeist ni Quito.

Lebel Pang-akademya          “Ang pampilosopiyang talakayan sa akademikong antas na siyang pinagkaka-abalahan ng mga pamantasan at mga dalubhasaan ay tumatalakay sa mga dayuhang tradisyon ng pilosopiya ayon maka-Griyegong pagpapakahulugan.”[31]

Lingwahe       “Tataramon na gamit nin komunidad.”[32] “An lengwahe, sosog sa mga pilosopo, iyo an bintana sa pagdungaw sa kinaban.”[33]

Literatura      Ini iyo an mga pasurat iyo pataram na mga kaaramang nin masa  na kun saen mahihiling an mga enot na paghahanap sa katotoohan sa paghanap nin solusyon sa mga problemang pang-syensya asin moralidad na nasusumpungan kan mga suanoy na tawo.[34]

Oryól (Ibálong) “[P]roperly Oriyón or Orihón [Bk for envious], was the form that Irago (actually a fabulous serpent) would assume whenever it chooses to appear as a very intelligent and beautiful woman with a seductive voice. Oryól was allegedly the love child of Aswáng - not the common aswáng, “witch” (with a small a), but Aswáng (with a capital A) who anciently was the Devil itself. Oryól was a woman and Irago a serpent, but mythology depicts Oryól as a werewoman: half-woman (upper portion) and half-snake (lower portion).”[35] She “was an enticing and seductive beauty, who would change herself from snake to woman and vice versa.”[36]

Pagkaigwa     “Ini an kundisyon nin pagkabuhay na an ibinibiklad asin idinudolot bako an sadiri kundi an pagsurusadiri.”[37]

Pagkamoot     Ini “gikan sa ugat na tataramon ‘moot’ na gikan man sana sa ‘boot’.”[38] Ini “an nagsusupay na karahayan na gikan sa boot tanganing ikahiras sa iba.”[39]

Pagkayaon     Ini iyo an “kundisyon nin pagkabuhay nin tawo na imbwelto an bilog na sadiri, hawak asin boot, sa pangapudan kan presenteng panahon.”[40]

Pagkayaon sa Hawak           “Ini an konkretong pagkayaon nin tawo sa kinaban, pagkayaon sa paagi nin hawak.”[41]

Pagmalasakit “Ini gawe nin pakidumamay gikan sa boot nin tawo tanganing tabangan an kapwa na may pangangaipo o nasasakitan sa konkretong paagi huli sa pagsakripisyo nin sadiri para sa karahayan kan kapwa.”[42]

Pagsamba       Ini “iyo an enot na gawe nin pagtubod” asin “an pinakahuring gawe nin pagpapakatwo.” Ini iyo man an “[g]awe nin pagdusay nin boot nin tawo sa boot nin Dyos.”[43]

Pagsimba        Ini “iyo an ikaduwang gawe nin pagtubod” asin “[g]awe nin tawo sa pakikipagkapwa tanganing magsamba sa Dyos.”[44]

Pagpapakatawo         Ini “iyo an pagsararo kan saiyang [tawo] manlaen-laen na aspeto nin pagkabuhay sa tabang nin sarong direksyon na iyo an saiyang padudumanan.”[45]

Pagpapakahulugan   Ini iyo an disposisyon kan tawo na kun saen sya danay na naghahanap nin kahulugan sa buhay. An kahulugan “[g]ikan sa ugat na ‘hulog’, an tataramon nagtutukoy sa klase nin buhay, gibo o tataramon na nakaduta sa katotoohan asin ‘bakong katal sa daga.’[46]

Pagtios            Ini iyo an “[k]undisyon nin pagdusa nin tawo sa saiyang pagkayaon.”[47]

Pakikipagkapwa-tawo          Ini iyo an “[g]awe nin pakikiiba asin pakikibagay sa kapwa-tawo.”[48] “An pakiki-iba…[iyo] an pag-erok na matuninong na kaibahan ninda (iba) sa ngaran nin pagpatinarabang-tabangan asin pagkasinarabotan.”[49]

Pamilya          Ini “[g]ikan sa Latin na ‘famulus’ o surugoon, ini an grupo nin tawo na magkadugo na naglilingkod para sa kapakanan kan gabos asin lambang saro.”[50]

Pilosopiyang Bikolnon          Ini “iyo an pag-iisip, paghohorop-horop, pagkikritiko na an gamit si sadiri nyang kaisipan bilang Bikolano sa saiyang inaapod tang identity bilang Bikolano.”[51]

Pilosopiya nin Buhay Ini mayong iba “kundi ang kaalaman, pag-unawa, at paliwanag ng mga taong-bayan tungkol sa masalimuot at mahiwagang kalagayan ng buhay-tao.”[52]

Pilosopiya sa Buhay  Ini iyo an mga pilosopiya kan kada tawo na naka-gamut sa saindang mga personal asin konkretong buhay.

Pulitika           Ini iyo “[a]n mahusay na paghimanwa.”[53] 

Rabót (Ibálong)         An saiyang pangaran nangangahulugan sa Bikol na “the rough lining of the stomach.”[54] Sya sarong “master liar, an ugly half-human and half-ferocious wild beast that could transform its enemies into rocks by magic. One flooded day, while Rabót was lazily sprawled asleep in its lair, Bantóng, the last of three Bikol epic-heroes, struck this monster with his sharp bolo, cutting it in two.”[55]

Reflexive Thought (o repleksibong pag-iisip) Ini iyo “ang pagsusuri, pagsasaayos, pangangatwiran, at pamumuna. Ginagamit ito upang pag-ugmahin ang dalawa o higit pang mga bahagi ng vital thought na waring nagkakasalungat dahil sa mga pagbabagong pangyayari o di kaya ang pagnanasa ng mga taong-bayan na makamtan ang kaunlaran. Kaya’t isang

muling pagbuo ng pananaw ng Filipino ang layunin ng isang repleksibong pag-iisip.”[56]

Relihiyon        Ini iyo an pagtubod sa sarong mas makapangyarihang pagkayaon na iyo man an minaserbeng giya ninda sa saindang pagkabuhay.

Sadiri              “Termino na nagtutukoy sa tawo na naghohorop-horop asin nakakaaram kan saiyang sadiri na laen sa iba. Bako syang kalag kundi tunay na tawo.”[57]

Sarimáo (Ibálong)     “[correctly, sarimaw, Bk for nightmare] was an avenging monster, brutally fierce, ugly and ruinous. It was cross-eyed, its big eyes bulging. It went after evildoers, notably those with hidden guilt, those who could not be brought to justice. To these crafty evildoers the frightful sarimáo would appear suddenly and without pity tore them apart with their sharp claws like the avenging Furies of the old Greek and Roman mythology.”[58] “In the Ibálong, Handyóng exiled all the sarimáo to Mount Hantík.”[59]

Tingog nin Pagkayaon          Ini “[n]agtutukoy sa kabilugan kan kamugtakan nin iba na may tingog na nakikiulay sa sadiri na manungdan.”[60]         

Urag               Ini iyo an “isog na makukua sa mga nakikilaban. Kan panahon nin mga Kastila, an tataramon pinaghunang dapit sa karungawan nin lalake sa babae. Ngunyan, sinasabot syang prinsipyo na nagpapahiro sa sarong tawo sa masakit na sitwasyon.”[61]

Vital Thought (o pambuhay na pag-iisip) Ini iyo an “siyang nananaig sa ating mga alamat, kanta, ritwal, wika, kuwentong-bayan, pananalinghaga, kasabihan, salawikain, katutubong batas, pampulitika’t panrelihiyong alituntunin.”[62]

Volkgeist         Para ki Quito igwang sarong bagay na nagbubuklod sa sarong banwaan na nagbubuo nin sarong istruktura. Inaapod ining diwa, espiritu, kaluluwa o sa saiyang terminolohiya, ini an Volksgeist[63].

Weltanschauung “Ang pilosopiyang Filipino para kay Quito ay maituturing na isang lahatang pananaw, isang diwa, isang paninindigan, isang pagpapakahulugang likas na Filipino na siyang nananaig sa kanyang panitikan at sining, mga pagpapahalaga, at mga ugaling-bayan.”[64]

Yaon               Ini iyo an kapinonan kan pamimilosopiyang Bikolnon lalo na sa larangan nin metapisika manunungod ki Fr. Tria.[65] Ini iyo an “kapahayagan nin presensya kan sadiri o kan ano man na bagay sa sarong lugar.”[66] “An ‘yaon’ sa satong linggwahe katumbas kan ‘being’ na ini kan tradisyonal na pilosopiya”[67] asin kan meron kan Tagalog alagad mas hararom pa an kahulugan.

Yling/Iling (or coleto is Sarcops calvus) (Ibálong) Ini sarong gamgam “which, perhaps due to its reputed ability to learn to speak, is requesting Kadungung, the wandering minstrel, to sing about the Bikol past.”[68] Ini sarong “common Philippine bird, is known to have the ability to speak.”[69]

---

[1] Cf. Wilmer Joseph S. Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo  (Siyudad nin Naga, Pilipinas: Ateneo de Naga University Press. 2007), 105.

[2] Ibid., 21.

[3] Merito B. Espinas, Ibálong: The Bikol Folk Epic-Fragment (España, Manila: University of Santo Tomas Publishing House. 1996), 26.

[4] Ibid., 33.

[5] Wilmer Joseph Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo,  110.

[6] Tomas Alvira, et.al., Metaphysics (Manila: Sinag-Tala Publishers, Inc., 1991), 17.

[7] Cf. Ibid.

[8] Jaime T. Malanyaon, Tambobong nin mga Piniling Tataramon sa Bikol, Bikol-English Thesaurus (1990), s.v. “An Satong Tataramon.”

[9] Ibid.

[10] Introduksyon sa Wilmer Joseph Tria, An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol Language, xvi.

[11] Cf. Rainier R.A. Ibana, “Towards a Bicolano Philosophical Research Program”, 308.

[12] Tria asin Lobel, An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol Language, xvii.

[13] Cf. Wilmer Joseph Tria, pakikipag-olay na ginibo kan kagsityasat.

[14] Wilmer Joseph Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo,  33.

[15] Ibid., 34.

[16] Cf. Ibid., 73.

[17] Merito B. Espinas, Ibálong: The Bikol Folk Epic-Fragment, 23.

[18] Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo, 85.

[19] Cf. Ibálong: The Bikol Folk Epic-Fragment, 59.

[20] Maria Lilia F. Realubit, Bikols of the Philippines (Naga City, Philippines: A.M.S. Press. 1983), 145.

[21] Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo, 65.

[22] Cf. Ibid., 66.

[23] Ibid., 117.

[24] Ibid., 46.

[25] Ibid., 56.

[26] Ibid..

[27] Ibid., 52.

[28] Ibid., 20.

[29] Ibid., 19.

[30] Emerita S. Quito, et.al., eds., Ensayklopidiya ng Pilosopiya, s.v. “Pilosopiyang Filipino.”

[31] Ibid.

[32] Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo, 133.

[33] “Sarong Lengwahe, Sarong Bikolandia”, Wilmer Joseph S Tria at Jason William Lobel, An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol Language,171.

[34] Cf. Ini gikan sa libro nyang pinamagatang Ang Kaalamang-Bayan at Kalinangang Pamana ng Lahi na kun sain nasambitan sa libro ni Timbreza na Pilosopiyang Pilipino, xvi.

[35] Ibálong: The Bikol Folk Epic-Fragment, 24.

[36] Maria Lilia F. Realubit, Bikol Literary History (Philippines: Bikol Heritage Society, Inc., 2001), 153.

[37] Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo, 99.

[38] Ibid., 41.

[39] Ibid.

[40] Ibid.

[41] Ibid., 29.

[42] Paul N. Labordo, “Pagmalasakit: Hale sa Pagsabot Pasiring sa Pagsaboot,” Hingowa I, no. 1 (December 2006): 31.

[43] Tria, Ako Asin An Kapwa Ko, 121.

[44] Ibid., 122.

[45] Ibid., 73.

[46] Ibid., 37.

[47] Ibid., 61.

[48] Ibid., 134.

[49] Ibid., 82.

[50] Ibid., 105.

[51] Wilmer Joseph Tria, pakikipag-olay na ginibo kan kagsityasat.

[52] Florentino T. Timbreza, “Pilosopiya ng Buhay ng mga Filipino,” Karunungan: A Journal of Philosophy 20 (2003), 262-263.

[53] Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo, 111.

[54] Ibálong: The Bikol Folk Epic-Fragment, 33.

[55] Ibid., 92.

[56] Emerita S. Quito, et. al., eds., Ensayklopidiya ng Pilosopiya, s.v. “Pilosopiyang Filipino.”

[57] Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo, 83.

[58] Espinas, Ibálong: The Bikol Folk Epic-Fragment, 28.

[59] Ibid., 91.

[60] Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo, 102.

[61] Ibid., 34.

[62] Ensayklopidiya ng Pilosopiya, s.v. “Pilosopiyang Filipino.”

[63] Cf. Emerita S. Quito, “Structuralism and the Filipino Volkgeist”, Readings in the Philosophy of Person (Manila: De La Salle University Press, Inc., 1993), 278.

[64] Ensayklopidiya ng Pilosopiya, s.v. “Pilosopiyang Filipino.”

[65] Wilmer Joseph Tria, “Yaon: Sarong Pamimilosopiyang Bikolnon”, An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol Language, 183-184.

[66] Wilmer Joseph Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo, 25.

[67] Ibid., 25.

[68] Espinas, Ibálong: The Bikol Folk Epic-Fragment, 23.

[69] Maria Lilia F. Realubit, Bikols of the Philippines, 145.