Kan petsa 17 kan Nobyembre, nag-bisita an kagsiyasat sa Ateneo de Naga University para sa sarong katuyuhan na makakatabang sa pag-adal kan pilosopiyang Bikolnon. Saiyang naka-olay si Rev. Fr. Wilmer Joseph Tria na iyo an nangengenot na nagpahayag kan pilosopiyang Bikolnon. An minasunod iyo an transkripsyon kan interbyu na ginibo sa oras na alas-onse nin aga kan nasabing aldaw. Kagsiyasat: Dios marhay na aga po saimo, Father. Ako po si Arjanmar Rebeta kan Prelature of Libmanan asin kan Holy Trinity College Seminary. Ah, yaon po ako igdi father para makahagad po nin inpormasyon manunungod sa Pilosopiyang Bikolnon na saimo pong pinaliwanag sa sadiri po nyatong lingwahe. Ah, father, an enot pong kahapotan para po sa mas malinaw pong pagpoon,… para po saimo, siisay po an mga Bikolano?
Kagsiyasat: Salamat po, pangaduwa po, ano po ba an pilosopiyang Bikolnon in general po?
Fr. Tria: Ah, an pilosopiyang Bikolnon, iyo an pag-iisip, paghohorop-horop, pagkikritiko na an gamit si sadiri nyang kaisipan bilang Bikolano sa saiyang inaapod tang identity bilang Bikolano.
Kagsiyasat: Ok, salamat po. Pangatolo po, ano po an mga karakter kan pilosopiyang Bikolnon?
Fr. Tria: Ahmm, saro dyan, tanganing ini mag-uswag, magdakula, magtalubo, ah, importante igding hilingon itong lingwahe nya ta sa lingwahe, dyan nae-encode itong kaisipan ning Bikolano. An kaisipan nin Bikolano bako lang si presenteng kaisipan. Kabali igdi si suanoy man na kaisipan, asin si mga possible mang maging kaisipan sa masurunod. So, boot sabihon hilingon ta sya sa kabilugan pero sa pagpoon sa pag-adal kan satong lingwahe. Dyan ta madidiskubre kun ano si heritage ta kun ano so pig-inherent tang mga kaisipan kadtong mga panahon.
Kagsiyasat: Salamat po. Pang-apat po. Pano ka po nakaabot sa paghorop-horop sa tataramon na yaon, para sa pagpoon kang pilosopiyang Bikolnon?
Fr. Tria: Ah, actually, malinaw na iniimpluwensya kan Western philosophizing, na sain kita mapoon sa paghorop-horop syempre duman sa yaon kesa sa mayo. Oh, so, garo arog kayan, eh pero pattern of thought ini maski ki Aristoteles pa na an saiyang pilosopiya, saiyang metapisika, metapisika man yank an gabos na tawo. Ah, bako lang ito, dai nya man ito pigsurat para lang sa mga Griyego kundi talaga si saiyang proseso kan pag-isip pareho man kan gabos na proseso nin pag-isip nin tawo. Sain kita mapoon sa paghorop-horop?
Kagsiyasat: Ah, sa dikit pong tataramon, ano po an pagkakaiba kan boot kan pilosopiyang Bikolnon sa boot-loob-nakem na pinaliwanag ni Mercado po sa pilosopiyang Pilipino asin an relasyon po kaini sa yaon kan mga Bikolano?
Fr. Tria: Ah, binanggit mo itong works ni Mercado. An, ah, hiling ko kan saiyang gibo anthropological. Pag sinabing anthropological, ah descriptive lang yan. Tigde-describe nya kun ano si kultura, kun ano an pigsasabi. Pero iniyong boot na tig-iintroduce ko sa libro, so sa kurso nin pilosopiyang Bikolnon bako sana syang descriptive kundi prescriptive para sako an pilosopiya. Dai kumpleto kun sya description lang. ngaya tawo, oh may apat yan na kuyan, ultimate causes. Bako pa yan an pilosopiya. An pilosopiya talaga is kun ano si naisipan mo, i-translate mo yan sa action. Ano an dapat tang gibuhon? Gibuhon yan, dyan sya nagiging philosophical.
Fr. Tria: Relasyon kan?
Kagsiyasat: Boot po sa yaon?
Fr. Tria: Hmmm… dae, an yaon sakop kaini an gabos, kundi igwa kita nin yaon na paghohorop-horopan kan satuyang pagkatawo, an pagpapakayaon kan tawo. Dyan minalaog an boot ta. Bako man gabos na bagay sa kinaban na yaon, igwang boot, ano? An may mga boot man sana si may mga espiritu arog kan tawo, arog kan mga anghel, arog kan Dyos. An Dyos pig-aapod tang Kagboot, kun baga sya an in-charge kan bilog na universe tapos an tawo igwa man nin boot, ano? Kaya an tawo bako sanang kapwa-yaon kundi kapwa-boot.
Kagsiyasat: Ah, tano po ta pilosopiyang Bikolnon an saimong naisipan ipaliwanag? …asin patalubuon?
Fr. Tria: Nin huli ta dakulang tabang ini sa satuya, ah, para sako rerespetuhon kita kan ibang tawo kun aram ta an satuyang sadiring identity. Pero kun ikinasusupog ta so satuyang identity, ignorante kita kan satuyang identity. Dai kita rerespetuhon nin iba. Kaya baga an hiling ta sa Chinese, Chinese di ba? An hiling satuya Bikolano, pero nagkokopya nin ibang kultura. Mandata yan! Kaya para sakuya importantihon na marhay na igdi sa Bikol an tungkuson ta, patalubuon ta, an pilosopiyang Bikolnon pero dapat aram ta man kun ano an Western philosophies; Chinese, Asian philosophies asin iba pa.
1
Kagsiyasat: Ah, ano po an pagkakaiba kan pilosopiyang Bikolnon sa pilosopiya sa pangkagabsan na paghiling po?
Fr. Tria: Ahm…garo ka itong nagigibong mapa. May duwang klaseng paragibo nin mapa. Si sarong nag-eexplore, nagbabyahae, arog ki Magellan, may mga cartographers yan. Igwa man na pwedeng gibuhon mo an mapa sa satellite. Mapadara ka nin satellite tapos ika-camera si, sa kun sa satellite eksakto an paghiling di ba? Eksakto! Pero kun explorer ka aram mo an mga terrains pagdurulagan. Mas makakadulag si explorer kesa katong yaon sa satellite. So may, preciseness kun tigsubli mo lang sa Western philosophy pero nag-mature na yan. May gurud, ano, gurud-gudulon pa kun local, native, indigenous philosophy pero pag-abot na sa harapotan na sain mo nabibisto an saimong sadiri?! Duman ka sa gurul-gudol ta ito nakua mo sa ideya sa paagi kan saimong sadiring ekspiryensya.
Kagsiyasat: Ahpp, ano po an mga naghikayat saimo tanganing gibuhon an pilosopiyang Bikolnon?
Fr. Tria: Hmm, siguro si training ko kadto plus, ah, siguro sense of mission. (medyo nagngirit) Dai, dai kong gayo, dai malinaw gayo sakuya pero nangyayari na nahihiling kong talagang an pigpo-promote ko man, gabos na… everything that is Bikol so sa mga librong ginibo, sa mga tinutukdo. Ah, asin nagkaka-interes akong maaraman talaga, mamidbiran an kulturang Bikolnon o pamimilosopiyang Bikolnon.
Kagsiyasat: Ah, siisay po an mga pilosopong naka-inpluwensya saimo sa saimong pamimilosopiya?
Fr. Tria: Hmmm, dai ko aram pero sa si dissertation ko, si Thomas Khon. Si Thomas Khon sarong philosopher of science pero si philosophy of science nya nadara ko pa sa epistemology, nadara ko pa sa philosophy of language tapos sa paagi kan paghorop-horop kan saiyang pilosopiya itong paradigms, paradigm sheets. Nahihiling ko talagang dapat tawanan ta man nin halaga an pananaw nin sarong Bikolano. Kun baga an pananaw nin sarong Bikolano igwa yan lugar igdi sa kinaban.
Kagsiyasat: Ah, ano po an sa saimong pag-analisa an pinaghahalian kan mga pilosopiyang Bikolnon?
Fr. Tria: Pinaghahalian…? Ahh, kun baga yaon na yan satuya. Kaipuhan lang i-systematize. Yaon na yan sa satuyang paghiling. Kaipuhan lang i-systematize. Ah, kaya ngani, dapat paghorop-horopan na marhay. Patalubuon, magsurat, mag-adal, tapos balik-balikan ta lang si satuyang lingwahe ta dyan naka-encode. Nagtutubod ako naka-encode sa satuyang lingwahe, sa satuyang mga sinusurat kadtong panahon an satuya man sanang sadiring pananaw bilang Bikolano.
Kagsiyasat: Ah, bilang panlawig pa pong paglilinaw, ano pong igwa sa satuyang lingwahe bilang saro sa mga burabod kan pilosopiyang Bikolnon po?
Fr. Tria: Iyo na yan, so pigsabi kong kayamanan kan satuyang kaisipan. Ah, kun binasa mo itong sakuyang, ah, pagpaliwanag kun ano an boot sabihon kan yaon, ah, mahihiling mo duman na talagang dai mo man yan mahihiling sa being, dai mo man yan mahihiling sa meron. Nakatatak duman. Didiskubrihon ta pa lang kun ano an boot sabihon kan yaon na saro duman sa nadiskubre ko ngani. Pag sinabi kong yaon kita, boot sabihon, responsible kita. We are not only fully present but we are also fully responsible. Yan an boot sabihon ta kan pagpapakayaon ta.
Kagsiyasat: Ah, Father, ano pong masasabi mo bilang, an literatura man po bilang burabod man po kan pilosopiyang Bikolnon po?
Fr. Tria: Iyo, an literatura, igwang literaturang suanoy, igwang literaturang kontemporaryo asin igwang literaturang maabot. Sa mga literaturang suanoy, igwa dyan na nakasurat, igwa dyan nin tradisyon,; dai nakasurat, arog kan mga osipon, mga tigsik na mahihiling mo sa baryo. Iyan mga sources pa yan kan satuyang pamimilosopiya o sources tanganing madiskubre ta an satuyang Bikolanong pananaw asin kaisipan.
Kagsiyasat: Ah, ano po an an kahalagahan kang pagsurat kang pilosopiya sa sadiring lingwahe po?
Fr. Tria: Ahm, mahalaga syang marhay nin huli ta pagsurat mo, an sinusurat mo si saimong sadiring boot. Ta hilingon ta an mother tongue iyo yan talaga si nagimatan mong lingwahe. Pag nagsurat ka sa ibang lingwahe as secondary language, nagiging plastic, nagiging artificial an satuyang interaction sa satuyang sadiring kinaban. Kun baga nahihiling ta an satuyang sadiring kinaban sa paagi kan satuyang sadiring lingwahe.
Kagsiyasat: Salamat po. Ah, kun may istorya man po an pilosopiyang Bikolnon, kan soarin po kaya ini nagpoon?
Fr. Tria: Ah, sa hiling ko kadto pa igwa nang pilosopiyang Bikolnon. Dai ta lang aram kun noarin ini marerekognisar na talagang pilosopiya na nigrerespeto nin ibang, ah, nasyon, nin ibang banwaan. Kaipuhan lang na tarabangan ta. Pero dai man kaipuhan na ngonyan respetuhon na ninda. Dai ta man yan pinipirit. Pero an importante lang napahalagahan ta ni, mahiling ta an kahalagahan kani, tapos kita gabos makakontribwer sa kayamanan na ini.
Kagsiyasat: Ah, ano po an pilosopiya nin buhay na makukua sa buhay mismo kan mga Bikolano po?
Fr. Tria: An mga basic digdi itong satuyang pag… pagiging responsible sa ikang sa satuyang pagkayaon kan satuyang pagiging, ah, presente sa kinaban, na igwa kita nin sense of mission. Dai ta pagsayangon an satuyang panahon ta iyo ni an talagang nahihiling tang kaisipan nin sarong Bikolano.
Kagsiyasat: Ah, sa hiling mo po, ano an relasyon kan relihiyon sa pilosopiya? (inedit para sa mas malinaw na presentasyon kan kahapotan)
Fr. Tria: Ah, relihiyon o religiosity!? An mga Bikolano mga relihiyosong tawo. Ahm, parti ni kan satuyang kultura ano? Na…na tatak na ni kan mga Bikolano tapos digdi ta man nahihiling an satuyang, ahm, pagkatawo, an satuyang tinutungkusan iyo an satuyang boot – an satuyang inaapod kong inner most sanctuary of man, na dai kitang gayo nag-fo-focus sa mga externals, kundi hinihiling ta na an hinahanap ta talaga si mga tawong maboot. Pag sinabi tang maboot may abundance sya of spiritual life. So digdi nahihiling ta na an satuyang pagkayaon related na marhay sa satuyang pagiging maboot.
Kagsiyasat: Ah, Father, ano po an importansya kan pilosopiya sa buhay kan mga tawo?
Fr. Tria: An, an pilosopiya kaya, ah, kuyan ini, garo training kan satuyang utak na mag-isip. Mag-isip na may sistema. Mag-isip tanganing makapag-horop-horop nin hararom. Mag-isip tanganing maanalisar an mga bagay. Mag-isip tanganing makapag-kritiko kan mga dapat na i-criticize. So importante na an mga Bikolano, dawa pa itong pig-aapod tang masang Bikolano magkaigwa kan arog kaining training tanganing dai lang, tanganing ma-empower kita, dai lang kita magparasunod sa sinasabi kan satuyang gobyerno kundi hilingon ta kun tama yan, kun makakatabang yan, mahiling ta kun ini common good. Iyan mga boot sabihon, an pilosopiya instrumento ni, sa pag-iisip nin marhay tanganing makakontribwer kita sa sadiri tang pagtalubo.
Kagsiyasat: Ah, igwa na po ba nin mga organisasyong pilosopiko na naghihiro tanganing patalubuon an pilosopiyang Bikolnon?
Fr. Tria: Hmm, dai ko aram pero digdi sa Ateneo, enot na ‘ko naggibo nin textbook. Ikaduwa si textbook na yan halos 50% kan mga students na nag-aaradal kan Philosophy of Man, idto nag-aaradal kang gamit itong textbook. Ah, bali an mga maestro sa Philosophy Department nag-kokontribwer naman sa paaging ini, sa paggamit kaitong textbook, sa paggamit kaitong syllabus na tigpreparar mi para dyan. Tapos igwa pa man ibang mga, mga maestro bako sanang nagtutukdo kundi nagsusurat naman gamit an sadiring lingwahe, nag-iisip naman na pag pinaghohoropan, pinaghohorop-horopan-horopan si sadiri nyang pananaw.
Kagsiyasat: Ah, Father, si sa saimo pong klase, sa anong medium po o lingwahe ka po nagtutukdo?
Fr. Tria: Ginagamit ko an Bikol, poon sa poon hanggan sa katapusan. Kun may mga harararom na tataramon na dai naiintindihan kan mga estudyante, pigpapaliwag ko man giraray yan.
Kagsiyasat: Ano pong masasabi mo kun ini man po ipapaliwanag sa ibang lingwahe man po… para ngani po maipaliwanag man po sa ibang nasyon o sa ibang mga lahi?
Fr. Tria: Iyo, ta iyo man yan an ginagamit ta ngani sa iba. Halimbawa, Chinese philosophy, mga feng shui dai ta man baga yan tig-translate sa Ingles. Dai ta man yan tig-translate sa, sa Bikol pero pigpapaliwanag ta an feng shui. An ibang mga terms na foreign sa paa…sa paagi kan satuyang sadiring lingwahe. Di boot sabihon ito man satuyang pagpakayaon, dahil dai man yan translatable an satuyang tataramon na boot o pagpapakaboot. Dai man yan mata-translate. Pwede man yan na gamiton o itukdo pero an pagtukdo na duman na sa lingwahe na masasabotan ninda arog kan Ingles, Korean, Chinese.
Kagsiyasat: Ah, ano po an saimong mensahe para sa mga Bikolano lalo na sa mga Bikolanong estudyante nin pilosopiya po?
Fr. Tria: Ah, sana ma-inspire kamo na makapag-kontribwer igdi sa project tang ini ta dakulaon ining tabang sa satuya na enot magin proud kita kan satuyang sadiring identity tapos mapatalubo ta talaga sa paagi, bako lang pagdiskobre, bako lang pagdukhay katong past kundi pagdevelop katong future. Kita man lang ma-drawing, kita man lang an mamukna kan satuyang futuro sa paagi kan satuyang kontribusyon sa pag-iisip na ini – Pilosopiyang Bikolnon.
Kagsiyasat: Ah, bilang pong panghuri, igwa pa po kamong mga karagdagan pong mga gustong ipasabot sa gabos po lalo na po sa mga Bikolano manunungod po igdi sa pilosopiyang Bikolnon?
Fr. Tria: Ah, enot sa gabos naoogma ako saimo na nag-digdi kapa para ma-interview ako. Garo an namamatean ko, maski dai ko naaaraman kun anong nangyayari sa ibang lugar, ta an aram ko man lang si nangyayari sa Ateneo. Pagmate ko igwa naman nin mga, mga moves, o movements sa ibang lugar kan satuyang Bikol na naghihingowa asin nagtutubod kan pagtubod kan pinag-aadalan ko na sana, hmm, padagos ta ini. Dai masasayang, ah, nin huli ta dakula an potential kan sa pagdiskobre kan satuyang sadiring pananaw asin pagpatalubo pa kani, pagpadakula, pagpatatag tanganing magamit ta ning instrument sa pagpapabago kan satuyang banwaan.
Kagsiyasat: Salamat po Father! ‘Yan man lang po an mga kahapotan ko po…
