Introduksyon sa "Pilosopiya nin Buhay Kan Mga Bikolano"

            (Ini an enot na kabtang kan surat pilosopikal manunungod sa pilosopiyang Bikolnon na sinurat ni Arjanmar H. Rebeta. Pinamagatan na "Pilosopiya nin Buhay kan Mga Bikolano". An nasabing surat binubuo nin pitong kapitulo. Mawot kan kagsurat na maiheras ini sa gabos orog na sa kapwa niya mga Bikolano tanganing maipagrokyaw man niato an satong sadiring kaisipan bilang mga BIKOLANO.)

             Dios marhay na aldaw saindo gabos!

            Ini an pagbating madadangog hali sa mga Bikolano. Hali igdi, mahihiling an mayamang kaugalian, ekspiryensya asin kasaysayan na iyo an nagbubuo sa kaisipang Bikolnon.

            Rehiyong Bikol, ikalimang rehiyon sa Pilipinas, pano baga mabibisto? Dai mairirirong na sa bilog na kinaban, bistado an Bikol huli sa Bulkan Mayon, kaiba pa igdi an nagpabistong pinakasadit na sira sa kinaban – an sinarapan. Kun pagpa-aso-aso man kan dila an boot magibo, Bikol express, igdi mananamitan. An pinahamis na pili pambato man kan Bikol orog na sa mga naghahanap pasalubong. Dai man nagpapahuri an sikat na marhay na kapistahan kan Ina nin Bikol na iyo si Nuestra Señora de Peñafrancia. Asin dakul pang iba na nagpabantog sa rona nin Bikol.

            Alagad, sa paagi sanang ini baga mabibisto an Bikol lalo pa an mga Bikolano? O hanggang igdi na sana an pagpapabisto kan Bikol? An Bikolano konkretong tawo. Dai mo lang sya mabibisto sa saiyang kapalibutan kundi sa paagi nin paghiling sa saiyang mga ekspiryensya asin istorya sa kinaban na iyo an nagbubuo kan saiyang mga pananaw asin prinsipyo sa buhay. An mga siring na pananaw iyo man an nagdidikta kun pano sya

maghiro asin mag-isip sa saiyang pagkabuhay. Hali igdi, popolbaran kan kagsiyasat na mag-angat sa ordinaryong pagkasabot pasiring sa pagkayaon[1] kan pilosopiya nin buhay kan mga Bikolano.

Igwa daw kaya an mga Bikolano nin pilosopiya nin buhay? Ini an minasunod na kahapotan na dai dapat ipagpasipara orog na kan mga Bikolano nin huli ta an pilosopiya mismo ninda an magpapabisto sa sainda manunungod sa saindang pagkabuhay. An kahapotang ini bako man talagang problema nin huli ta an kasimbagan nakalatag na sa daga nin bilog na Bikolandia. An kaipuhan sana iyo an pag-analisa asin mag-aanalisa, pag-adal asin maadal, panahon asin mataong panahon tangani sanang palatawon sa ere kan Bikol an saiyang pilosopiya nin buhay na magiging parti kan pilosopiyang Bikolnon.

            Si Thales nabisto bilang enot na pilosopo. Alagad, kan sya nag-isip kun pano nagpoon an kinaban, dai man sya nagsabi na sya sarong pilosopo. An naghirang sa saiya iyo an mga nagsurunod na mga para-isip sa saiya. Sosog igdi, an mga enot na Bikolano o an mga inaapod na suanoy, dai man nag-isip na mamilosopiya, kundi para sana magpahayag kan saindang mga panambitan o kaisipan o pangkagabsan na pananaw manunungod sa buhay na naghahali pa sa saindang mga ekspiryensya. An kaipuhan sana iyo an mabungkal kaini sa daga nin nakaagi asin ilinya ini sa kaisipan kan rehiyon na aapodon na pilosopiya.  

            Kan magtaram si Sokrates manunungod sa saiyang kaisipan, nasabi na sya sarong pilosopo. Kan magtukdo si Santo Tomas de Aquino manunungod sa limang dalan pasiring sa pagkayaon nin Dyos, nasabi na sya pilosopo. Kan iniluwas ni Edmund Husserl an saiyang penomenolohiya, nasabi man na sya sarong pilosopo. Kadakul pang arog nindang indibidwal an igwang tatak na pilosopo. Alagad, dai daw pwedeng maapod man na pilosopiya an kaaraman nin kabuuan maski ngani sabihon pa na mayo pang nasasambitan na arog ninda Platon[2] kan pilosopiyang Griyego, Edith Stein kan pilosopiyang Aleman, Jacques Derrida kan pilosopiyang Pransis, Siddharta Gautama kan pilosopiyang Indyan, asin dakul pang iba sa lugar na kabaing man kan Bikol. Kaulangan daw kaya ini tanganing masabi na igwang pilosopiyang Bikolnon? Kaya, sarong hapot an kaipuhan tawan nin doon – igwa daw kaya nin pilosopiyang Bikolnon?

---

[1] An tataramon na pagkayaon sa siring na gamit sa itaas ginamit kan kagsiyasat bilang katumbas kan tataramon na existence. Masasabotan sa masurunod na mga pagpaliwanag, an tataramon na pagkayaon asin yaon dakulang marhay an katungdan sa pilosopiya nin mga Bikolano orog na sa gamit kaini sa pagpaliwanag ni Fr. Wilmer Joseph Tria – sarong Bikolanong dalubguro sa pilosopiya na nagtutukdo ngonyan sa Ateneo de Naga University asin sa Holy Rosary Minor Seminary sa Siyudad nin Naga.

[2] An pangaran na Platon iyo an katumbas o salin sa Pilipino kan pangaran na Plato na saro sa “dakilang tatluhan ng pilosopiyang Griyego” kaiba sinda Sokrates asin Aristoteles. Sa katotoohan makukua an salin na ini sa gibo ninda Emerita S. Quito, Romualdo Abulad, Florentino Timbreza, asin Herminia V. Reyes.  eds., Ensayklopidiya ng Pilosopiya, s.v. “Platon.”